ظروف استون ور به نوعی از ظروف سرامیکی گفته می‌شود که در دماهای بالا پخته می‌شوند تا در برابر نفوذ مایعات مقاوم شده و دارای تخلخل بسیار کمی (در حد 1 الی 2 درصد) شوند. این ظروف از خاک رس ساخته می‌شوند اما نسبت به دیگر انواع ظروف سفالی بادوام‌تر هستند. نام ظروف اِستون‌وِر برگرفته از ویژگی‌های سنگ‌مانند (نظیر غیرمتخلخل بودن) آن است.
امروزه این نوع ظروف را می‌توانید در اقلام معمول خانگی مانند ماگ‌ها، کوزه‌ها و فنجان‌های قهوه پیدا کنید. اما چه چیزی ظروف اِستون‌وِر را از سایر سفال‌ها مانند چینی یا سفال معمولی متمایز می‌کند؟ چندین عامل مهم وجود دارد که ظروف اِستون‌وِر بر پایه آنها تعریف شده و آن را از سایر انواع سرامیک‌ها متمایز می‌کند.
آنچه می خوانید:
دسته‌بندی کلی سرامیک‌ها با نگاهی اجمالی بر استونور
به طور کلی سرامیک‌ها شامل سه دسته سفال معمولی (Earthenware)، اِستون‌وِر (Stoneware) و چینی (Porcelain) می‌شوند. بنابراین، ظروف استون ور نیز نوعی از سرامیک هستند. به سفال‌های معمولی (Earthenware) در مقالات قبلی به وفور پرداخته شده است و به عنوان مثال می‌توانید برای آشنایی بیشتر با سفال‌ها به مقاله تراکوتا چیست؟ از سری مقالات پیشین ما مراجعه کنید. در این مقاله اما قصد داریم به طور خاص به دسته دیگری از انواع سرامیک‌ها یعنی ظروف سرامیکی استونور بپردازیم.
از نقطه‌نظر تاریخی، ظروف استونور پس از پیدایش ظروف سفالی معمولی ظاهر شدند. این نوع ظروف به دمای پخت بالاتری نسبت به سفال معمولی نیاز دارند. در بیشتر موارد، ظروف استونور در دماهایی بین ۲۰۰۰ تا ۲۴۰۰ درجه فارنهایت (1204 تا 1316 درجه سانتی‌گراد) پخته می‌شوند که دمایی حتی بیشتر از دمای گدازه‌های آتشفشانی است. چنین دماهای بالایی باعث می‌شود که لعاب روی ظروف سنگی به شیشه تبدیل شود یا به‌اصطلاح «ویتره» شود.
ظروف استون ور در رنگ‌های مختلفی وجود دارد، برخلاف ظروف چینی که تقریباً اغلب به رنگ سفید در بازار دیده می‌شوند. در عصر حاضر، سفالگران می‌توانند ظروف استون ور را با رنگ‌های مختلف خاک رس بسازند. شایان ذکر است که حتی گاهی اوقات در ساخت ظروف استون ور از ترکیب چندین رنگ خاک رس برای ایجاد جلوه‌های منحصر به فرد استفاده می‌شود. در بخش‌های بعدی این مقاله به برخی تفاوت‌های میان استون ور (Stoneware) و چینی (Porcelain) نیز پرداخته می‌شود.
ظروف اِستون‌وِر ظروفی قوی، سخت و تقریبا غیرمتخلخل‌اند (یا به بیان دقیق‌تر تخلخل بسیار ناچیزی دارند). این ظروف بادوام، شیک و چندکاره می‌توانند با کارایی مناسبی در مایکروویو، ماشین ظرفشویی یا حتی در دمای استاندارد فر نیز استفاده شوند. این ظروف گرما را به‌طور یکنواخت‌تری نسبت به سایر انواع سفال توزیع و حفظ می‌کنند. از این رو می‌توان گفت برای نوشیدن قهوه یا چای، گزینه‌ای عالی هستند.
تاریخچه ظروف استونور
پیشینه تاریخی ظروف اِستون‌وِر به هزاران سال پیش برمی‌گردد. برخی از قدیمی‌ترین قطعات آن به تمدن دره سند در سال ۱۹۰۰ قبل از میلاد مربوط می‌شود، که در حال حاضر شامل هند، پاکستان و افغانستان است. نمونه‌های دیگری از این ظروف نیز به دوره سلسله شانگ برمی‌گردد که از ۱۶۰۰ تا ۱۰۴۶ قبل از میلاد بر چین حاکم بود. آنها این ظروف را لعاب‌دار کرده و در کوره سفالگری می‌پختند و از آنها برای نگهداری غذا، مایعات و ادویه‌ها استفاده می‌کردند. حتی نمونه‌های قدیمی‌تری از این نوع ظروف از سایت‌های باستان‌شناسی در چین به‌دست آمده که به دوران پارینه‌سنگی، بیش از ۱۰,۰۰۰ سال پیش، برمی‌گردد.
لازم به ذکر است که اولین نمونه‌های این ظروف در ایالات متحده از بریتانیا و آلمان در دوران استعمار در اواخر سده ۱۶۰۰ میلادی یافت شد. با این حال خط تولید اولیه ظروف استون ور در آمریکا حدود سال ۱۷۲۰ در فیلادلفیا، یورک‌تاون، ویرجینیا و شهر نیویورک شکل گرفت.
استفاده از این‌گونه ظروف تا پیش از ظهور یخچال‌های مدرن، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر بود، زیرا هم در برابر انواع مایعات مقاوم بودند و هم محتویات خود را در تمام طول سال خنک نگه می‌داشتند. علاوه بر این، برای نگهداری غذاهای کنسرو شده و افزایش طول عمر آنها در ماه‌های زمستان نیز ابزاری حیاتی بودند.
با گذشت زمان و در طی قرون متمادی، تکنیک‌های ساخت و تولید این‌گونه ظروف نیز با تلاش سفالگرانی که در این حیطه تخصص داشتند بهبود یافت. این تغییرات به خصوص در مورد لعاب‌ها مشهود بود. البته ذکر این نکته ضروری است که چنانچه پخت مناسب و صحیحی صورت گرفته باشد، می‌توان بدنه اِستون‌وِر را عملا ضدآب در نظر گرفت (به دلیل تخلخل بسیار ناچیز استون ور).
به همین سبب، در نگاه اول ممکن است چنین به نظر آید که با توجه به این تخلخل بسیار کم، به لعاب احتیاجی نباشد اما چنین نیست. امروزه استفاده از لعاب برای سرامیک‌های استون ور دلیل مهم دیگری دارد. علی‌رغم ضدآب بودن ظروف استونور، این ظروف دارای بافتی زبر هستند.
از این رو، ماهیت بافت این ظروف به گونه‌ای است که در صورت عدم استفاده از لعاب ممکن است در طول زمان تغییر رنگ دهند و مات و تیره شوند. قطعاً چنین اتفاقی نه تنها برای ظروف تزئینی بلکه برای ظروف کاربردی به خصوص برای ظروفی که در تماس مستقیم با مواد غذایی قرار دارند به هیچ عنوان اتفاق مطلوبی نیست. لذا امروزه استفاده از لعاب برای ظروف استونور به طور گسترده‌ای موردتوجه قرارگرفته است.
کاربرد ظروف استونور
همانطور که در بخش‌های قبلی اشاره شد، ظروف اِستون‌وِر نسبت به گذشته تکامل پیدا کرده‌اند. بنابراین عجیب نیست که هنوز هم جزئی از اقلام خانگی محسوب می‌شوند. امروزه ظروف اِستون‌وِر انتخاب محبوبی برای خریداران ست‌های بشقاب‌ها و ظروف غذاخوری در فروشگاه‌های خرده‌فروشی هستند.
همچنین، این ظروف انتخاب کلاسیکی برای ظرف‌های گرم‌نگه‌دار و دیگر ملزومات آشپزخانه هستند که در پخت‌وپز از آنها مورد استفاده قرار می‌گیرند. از سوی دیگر، این ظروف در نگهداری نوشیدنی‌های سرد نیز عالی عمل می‌کنند. به طور کلی می‌توان گفت که ظروف اِستون‌وِر در حفظ دمای مواد غذایی عملکرد بسیار موفقی دارند.
با توجه به توانایی توزیع یکنواخت گرما در این ظروف می‌توان از این قابلیت در طبخ مواد غذایی در فر نیز بهره برد. این قابلیت کاربردی برای پخت همه چیز از شیرینی‌پزی تا پخت پیتزا در فر می‌تواند به کار گرفته شود و با استفاده از آن دیگر نیازی به استفاده از فویل‌های فلزی برای این منظور نیست.
مزایای استفاده از ظروف استونور چیست؟
مروری بر کاربردهای اِستون‌وِر در بخش قبل، برخی از مهمترین مزایای استفاده از این ظروف را بر ما آشکار می‌سازد. دیدیم از آنجا که این ظروف در مایکروویو و فر عملکردی ایمن دارند، برای پخت‌وپز گزینه‌ای عالی به شمار می‌روند. به علاوه چون ظروف اِستون‌وِر گرما را به خوبی حفظ می‌کنند، می‌توانند انتخابی بسیار زیبا و جذاب برای نوشیدن قهوه صبحگاهی‌تان باشند.
از طرفی می‌توان به قابلیت شست‌وشوی آسان این ظروف و سازگار بودن آن با ماشین‌ظرفشویی اشاره کرد که از مزایای بزرگ این‌گونه ظروف است. دوام این نوع ظروف نیز از ویژگی‌های بارز و مهم آن می‌باشد. یکی از تبلیغات معروف در سطح دنیا برای ظروف اِستون‌وِر، به آسیب ندیدن آن در برابر آتش‌سوزی اشاره دارد که مقاومت این ظروف را بیش از هر چیز به چشم مخاطب می‌آورد.
برتری استونور در مقایسه با سایر سرامیک ها
یکی از مزایای ظروف استونور در برابر ظروف ظریف و شکننده چینی (Porcelain) از دیدگاه خریدار این است که خرید ظروف اِستون‌وِر به‌مراتب ارزان‌تر و با دوام‌تر است. به علاوه، با توجه به اینکه ظروف اِستون‌وِر در دماهای پایین‌تری نسبت به چینی (Porcelain) پخته می‌شوند، برای سازنده نیز دارای مزیت اقتصادی هستند.
دلیل این امر آن است که استفاده از دمای کمتر، به طور طبیعی باعث صرفه‌جویی در هزینه‌های سوخت کوره و متعاقبا کاهش هزینه‌های تولید می‌شود. در خصوص برتری ظروف اِستون‌وِر به ظروف سفالی معمولی (Earthenware) نیز می‌توان به تخلخل بسیار کمتر ظروف اِستون‌وِر نسبت به ظروف سفالی معمولی (Earthenware) اشاره نمود. ظروف اِستون‌وِر پیش از اعمال لعاب دارای تخلخلی در حد 1 الی 2 درصد هستند اما ظروف سفالی معمولی (Earthenware) پیش از اعمال لعاب دارای تخلخلی بیش از 5 درصد است.
فرآیند شکل‌گیری سرامیک‌های استونور چگونه است؟
خاک رس ظروف اِستون‌وِر معمولاً از مخلوطی از مواد اولیه خام تشکیل شده است. این مواد شامل خاک رس آتش‌زا، خاک رس توپی (Ball clay)، گراگ، فلینت و فلدسپات هستند. مراحل لعاب‌زنی این نوع سرامیک نیز مشابه با سایر انواع سرامیک‌هاست. با این وجود باید به این نکته توجه داشت که در لعاب‌زنی از ترکیب‌هایی که با دمای پخت این نوع سرامیک سازگار باشد استفاده شود. یادآوری می‌شود که دمای مدنظر در حدود 2200 تا 2400 درجه فارنهایت یا به طور معادل 1204 الی 1316 درجه سانتی‌گراد است.
ظروف اِستون‌وِر صنعتی معمولاً با لعاب‌های کدر و رنگی لعاب‌دار می‌شوند و بدنه آنها ذرات ریزی دارد. ظروف اِستون‌وِری که توسط سفالگران و کارگاه‌های سنتی ساخته می‌شوند معمولاً از مواد کمتر تصفیه شده استفاده می‌کنند (به عنوان مثال خاک رس آتش‌زا) و می‌توانند به رنگ قهوه‌ای، خاکستری، کرم یا سفید مایل به کرم پخته شوند.
همچنین معمولاً برخی از ناخالصی‌ها باعث ایجاد لکه‌های پخته شده در بدنه طرحِ کار می‌شوند. علاوه بر این، برخی از مواد با ماهیت‌های ذره‌ای حاوی ماسه یا گراگ ریز هستند که بافتی زبر را به آنها اضافه می‌کند. می‌دانیم یکی از دلایل شاخص بودن ظروف اِستون‌وِر به خاطر خواص عالی کاربردی آنهاست. یکی از اصلی‌ترین دلایل کاربردی بودن این ظروف آن است که بر پایه خاک رس توپی (Ball clay)، هستند و نه بر پایه کائولین. اگرچه محتمل و ممکن است حاوی مقداری کائولین باشند اما به طور کلی، کار کردن با کائولین برای سفالگران دشوارتر است و انعطاف‌پذیری کمتری نسبت به سایر انواع خاک رس دارد.
خاک رس توپی (Ball clay)، خاکی است که از ساختاری با دانه های بسیار ریز تشکیل می‌شود و خاصیت پلاستیسیته آن خیلی زیاد است. همچنین لازم به توضیح است که استفاده از خاک رس سفید (که حاوی ماده معدنی کائولین است) بیشتر در ظروف چینی استفاده می‌شود و یکی از مهمترین تفاوت‌ها در ماهیت ظروف اِستون‌وِر و ظروف چینی نیز به همین موضوع برمی‌گردد. میزان خاک رس توپی (Ball clay) می‌تواند در برخی از نسخه‌های فوق‌پلاستیک گل رس اِستون‌وِر تا ۷۰ درصد هم باشد.
این امر کاملا محتمل و ممکن است زیرا بسیاری از خاک‌های رس توپ در دماهای بالا نسبتاً شیشه‌ای و حاوی مقدار زیادی کوارتز طبیعی هستند. این امر بدین معناست که تنها افزودن فلدسپات به آنها نیاز است. با این وجود برخی از خاک‌های طبیعی نیز برای ساخت ظروف اِستون‌وِر در دسترس‌اند که دارای میزان کافی انعطاف‌پذیری و مقادیر لازم از کوارتز و فلدسپات هستند که می‌توانند بدون افزودنی‌های دیگر نیز به‌عنوان مواد لازم برای تولید ظروف اِستون‌وِر مورد استفاده واقع شوند. ذرات کوارتز در فرآیند پخت ظروف اِستون‌وِر یک ساختار اسکلتی ایجاد می‌کنند که در طول پخت استحکام را فراهم می‌آورد.
فضاهای خالی بین ذرات توسط ذوب شدن فلدسپات‌ها پر می‌شوند و این مواد ساختار سرامیک را به هم پیوند می‌دهند. همچنین، در این فرآیند، کائولینیت به مولیت (Mullite) سوزنی‌شکل تبدیل می‌شود. بنابراین، فرمولاسیون ظروف سنگی عمدتاً در مورد ایجاد یک ساختار ماتریسی است که در طی فرآیند پخت رخ می‌دهد که محصولی زیبا تولید کند و بدون مشکل خشک شود.
بنابراین مقدار هر یک از اجزاء موجود در ترکیب نهایی، بسیار حائز اهمیت است. بدنه‌های ظروف سنگی به اندازه کافی باید کوارتز داشته باشند تا لعاب‌ها ترک نخورند، به اندازه کافی فلدسپات داشته باشند تا محصول نهایی چگالی مطلوبی از خود نشان دهد (به‌عنوان مثال ۱.۵ درصد تخلخل) و به اندازه کافی انعطاف‌پذیری برای فرآیند شکل‌دهی داشته باشند (اما نه آنقدر که مشکلات خشک شدن پیش بیاید).
انعطاف‌پذیری به راحتی با انتخاب خاک‌های رس با قابلیت پلاستیسیته بالاتر یا افزودن بنتونیت به‌دست می‌آید. باید توجه داشت که اغلب حتی افزودن ۱ درصد بنتونیت هم می‌تواند تفاوت ایجاد کند. در ضمن زمانی که رنگ سفید مورد نیاز نیست، می‌توان از خاک‌های حاوی آهن استفاده کرد. زیرا این نوع خاک‌ها معمولاً بسیار پلاستیسیته مناسبی دارند و ارزان‌تر هستند.
کلام پایانی
در این مقاله به بحث و بررسی در خصوص سرامیک‌های اِستون‌وِر پرداخته شد. دیدیم که محصولات تولیدی از این نوع سرامیک می‌توانند دارای دوام مناسب، مقاومت بالا در برابر شرایط محیطی و مقاومت حرارتی مناسب در برابر شوک‌های حرارتی باشند. به علاوه، قادرند حرارت را به طور یکنواخت به تمامی نقاط ظرف انتقال دهند که آنها را به ابزاری ایده‌آل برای مصارف پخت‌وپز تبدیل می‌کند.
همچنین می‌تواند به خوبی دمای نوشیدنی‌های گرم و سرد را حفظ کند، لذا برای تولید ماگ بسیار مناسب است. علاوه بر این موارد، اِستون‌وِر به‌طور طبیعی از مواد معدنی ساخته شده و به‌دلیل دوام و طول عمر بالا، به ندرت نیاز به جایگزینی دارد. لذا می‌توان آن را دوستدار محیط‌زیست نیز در نظر گرفت. از دیگر کاربردهای آن نیز می‌توان حتی به استفاده از آن به‌عنوان ظروف تزئینی، با طراحی‌های زیبا و کاربردی اشاره نمود. در نهایت باید اذعان داشت که این ویژگی‌ها استونور را به انتخابی مناسب برای مصارف خانگی و حرفه‌ای تبدیل کرده است.
ممنون بابت مقاله جامع و کاملی که در مورد استون ور منتشر کردید. سوالی که خست اینکه استونور رو چطوری به صورت اصولی یاد بگیریم؟