تخمین قدمت سفال و تاریخچه آن برای علاقمندان همیشه سوال بوده. شاید برای شما این اتفاق افتاده است که هنگام بازدید از موزه ها اطلاعاتی از جمله سن اشیاء باستانی درباره آنها دیده اید . در این لحظه این سوال به وجود می آید که باستان شناسان چگونه قدمت اشیای چند هزار ساله را محاسبه می کنند . به طور کلی میتوان گفت باستان شناسان سن اشیا و آثار باقی مانده را به دو روش اندازه گیری می کنند که عبارت اند از سالیابی قطعی و سالیابی نسبی . در این مقاله به طور خلاصه و ساده به بررسی هر یک از این روش ها می پردازیم.
آنچه می خوانید:
روش سالیابی قطعی یا کورنومتری (Absolute Dating Techniques)
روش تاریخ گذاری قطعی یا کورنومتری یکی از روش هایی است که در علم باستان شناسی برای مطالعه و تعیین دقیق قدمت اشیا و آثار کشف شده استفاده می شود. در این روش، باستان شناسان با استناد به آزمایش های علمی، قدمت قطعی اشیا را تخمین می زنند. برخی آزمایشات مورد استفاده باستان شناسان در این روش عبارتند از : رادیوکربن، آرکائو مگنتیک ، ترمولومینسانس ، پتاسیم-آرگون، دندرو کرونولوژی ، ابسیدین هیدراته شده و… .
روش رادیوکربن (کربن14)
یکی از معروف ترین روش شناخته شده در سالیابی قطعی ، روش تعیین سن کربن ۱۴ می باشد. . لازم به ذکر است این روش بر روی اجسامی که مواد تشکیل‌دهنده آن مواد آلی بوده و یا حاوی کربن بودند، انجام می‌شود و برای اشیا غیر ارگانیک نمی توان از روش کربن ۱۴ استفاده نمود. عنصرکربن ایزوتوپ های مختلفی دارد که یکی از این ایزوتوپ ها، کربن ۱۴ می باشد. در ارتفاع ۶ تا ۱۵ کیلومتری زمین ، بر اثر برخورد اشعه کیهانی به اتمسفر زمین ، نوترون هایی با انرژی زیاد تولید می شوند. چنانچه انرژی نوترونها بین ۰،۴ تا ۱،۶ میلیون الکترون ولت باشد، با برخورد به اتمهای نیتروژن ، کربن ۱۴ ایجاد میکنند.
روش آرکائو مگنتیک(دیرین مغناطیس شناسی)
این روش برای مطالعه گل رس پخته شده و سفالینه ها مورد استفاده قرار می گیرد. هنگام پخت که ذرات مغناطیسی خاک در راستای قطب شمال قرار می گیرند، می توان زمان پخت آن را محاسبه نمود. اين روش ساليابي برپایه این اصل فیزیک است که چون میزان و جهت ميدان مغناطيسي زمين هميشه پايدار نيست، زمانیکه که خاک حرارت داده مي شود هنگام سرد شدن، نوعي ميدان مغناطيسی در آن ایجاد می شود و ذرات آهن موجود در خاک به سوي ميدان مغناطيسي رفته و با مقايسه آن با نمونه باستان شناختي مي توانند زمان حرارت دادن کوره ها را تخمین بزنند.
روش ترمولومینانس (پرتو سنجی)
در این روش سالیابی، اشیای تاریخی بر اساس حرارتی که دریافت نموده اند بررسی می‌شوند. عناصر رادیواکتیو موجود در خاک و اشعه های کیهانی در سفالینه‌ها متراکم می شود. هنگامی که ایـن گونـه مواد حرارت ببینند، انرژی آنها آزاد شده و به صورت نور پراکنده می گردند. در این روش اشیا را تا حدود ۵۰۰ درجه سلسیوس حرارت می دهند . به موجب این فرآیند الکترون‌هایی می‌شود که در طول تاریخ در اثر دریافت امواج مختلف، از جمله امواج گرمایی، در اشیای تاریخی نهفته بودند آزاد می شوند.
الکترون های آزاد شده تولید نوری می کند که بررسی این نور تاریخ و قدمت شی را مشخص می کند. سفال، آجر، کاشی و هر نوع خاک پخته شده در درون کوره سفالگری کـه بـیش از 500 درجه سانتیگراد حرارت داده شده باشـد، بـرای سـالیابی بـا روش ترمولومینسانس مناسب است. این روش بسیار دقیق نمی باشد زیرا میزان امواج دریافتی توسط اشیا در طول تاریخ یکسان نبوده است.
روش پتاسیم – آرگون
این روش تاریخ گذاری معمولا برای تعیین سن فسیل ها و بقایای انسانی استفاده می شود . در اين روش سالیابی از تبديل ايزوتوپ پتاسيم40به گاز آرگون که بر اثر واکنش هاي هسته اي ایجاد می شود براي تعيين قدمت نمونه ها استفاده مي کنند. در این روش مشخص می‌شود که شی آخرین بار چه زمانی دارای حرارت بوده و ازین طریق قدمت تقریبی شی تاریخی به دست می‌آید.
روش دندرو کرونولوژی (سالیابی درختی)
این روش همانطور که از نام ان پیداست به مطالعه حلقه های موجود در تنه درختان می پردازد
روش سالیابی نسبی (Relative Dating Techniques)
در روش سالیابی نسبی غالبا روش تعیین سن اشیا از طریق مطالعه و تفسیر شی بر پایه یافته ها و دانسته های باستان شناسی صورت می گیرد. در حقیقت در این روش بر خلاف روش سالیابی قطعی آزمایش های دقیقی انجام نمی شود و عددی اعلام نمی شود، بلکه باستان شناسان با کمک دانسته های پیشین و تکنیک هایی چون گونه شناسی و لایه نگاری قدمت اشیاء را تشخیص می دهند..
همانطور که می دانیم سفالینه ها در هر دوره خصوصیات مربوط به همان دوران را دارند.سفال هخامنشی خام و دارای نگاره است.در دوران اشکانیان صنعت سفالگری پیشرفت کرد و استفاده از کوره برای پخت سفال ها رواج یافت. سفالینه های این دوره عموما بدون نگاره هستند.
در دوره ساسانیان هنر سفالگری به اوج شکوفایی خود رسید به گونه ای که سفال ها علاوه بر طرح و نگاره دارای ظرافت بی نظیری بودند . هم چنین اواسط دوران ساسانیان سفال لعاب دار دیده می شود اما نقوش رنگی در آن ها دیده نمی شود و نقوش رنگی در سفالینه های دوره اسلامی دیده می شوند.
دیگر شواهدی که در روش سالیابی نسبی مورد توجه باستان شناسان است ، وجود شواهد نوشتاری و کتیبه می باشد. این نوشته ها از جنبه های مختلف کمک زیادی به باستان شناسان برای کشف دوره مرتبط با آن لایه می کند. سبک نوشتار، نوع رسم الخط، متن نوشتار و اطلاعات هر نوشته یا کتیبه ای کلید شناسائی دورانی است که شی متعلق به آن دوره است . سمبل های مذهبی، نام پادشاه و محل ضرب می تواند برای تعیین سن و قدمت بسیار مفید باشد.
روش تخمین سفال به صورت چشمی
در بسیاری از موارد محققان و باستان شناسان بنا به تجربه و مطالعات زیاد به محض دیدن یک سفالینه حدود قدمت سفال را با اختلاف چند قرن حدس میزنند. بستان شناسان برای تخمین حدودی قدمت سفال به مواردی چون خامی یا پخته شدن سفال، دست ساز یا چرخ ساز بودن،فرم و طرح روی سفالینه و تزییان لعابی روی سفال توجه می کنند. به عنوان مثال سفال منطقه باستانی شوش با توجه به نوع خاک آن منطقه به سفال نخودی معروف می باشد. با درنظر گرفتن این موضوع اگر در این منطقه سفال قرمز رنگ کشف شود، معلوم می شود قدمت این سفال به تاریخ شروع تجارت و داد و ستد در شوش برمی گردد.
در تخمین چشمی توجه به فاصله خطوط سفالینه‌های چرخ‌ساز حائز اهمیت می باشد. چنانچه این فواصل بیشتر باشد نشان از کند بودن چرخ سفالگری و ابتدایی بودن چرخ دارد. و قدمت بیشتری دارد.
همچنین در دوره ساسانیان می‌توانیم ظهور لعاب را بر روی سفالینه‌ها مشاهده کنیم ، لعابهای عصر سامانیان بسیار ساده و ابتدایی بوده و رنگ سبز فیروزه‌ای در لعاب این دوره بسیار دیده می شود اما در دوران پس از اسلام شاهد اوج هنر لعاب کاری، ظهور لعابهای رنگی و زرین‌فام هستیم.
کلام آخر
سفالینه ها میراث کهن به جا مانده از نیکان ما هستند و هر یک از این آثار نمایانگر فرهنگ و تمدن دوره مربوط به خود می باشند. ازین رو باستان‌شناسان با بهره گیری از روش های نسبی و قطعی حدود قدمت این آثار را تخمین زده و فرهنگ پیشینیان را زنده و به نسل های بعد منقل می کنند. امیدواریم مطالب بالا برایتان مفید بوده باشد.
