نقش برجسته چیست؟ معرفی تکنیک نقش برجسته

تکنیک نقش برجسته یک هنر باستانی و یکی از تکنیک های ساخت سفال می باشد . در این تکنیک همانطور که از نام آن پیداست اشکال مختلف روی سطح به صورت برآمده حکاکی می شوند. این تکنیک پیشینه ای 20000 ساله در فرهنگ های شرقی و غربی دارد. نقش برجسته ترکیبی از مجسمه سازی و نقاشی است با این تفاوت که معمولا رنگ آمیزی آنچنانی در آن دیده نمی شود و اشکال روی سطوح کنده کاری می شوند.

تکنیک نقش برجسته روی سطوح صاف مانند دیوار و انواع پنل ها انجام می شود. فرم و برجستگی های اجرا شده در این تکنیک در تابش نور زیباتر و چشم نوازتر دیده می شود.

در تکنیک نقش برجسته تصویری سه بعدی در فضایی محدود به نمایش گذاشته می شود . در این تکنیک معمولا  برجستگی از زمینه کاملا بیرون می زند اما گاهی برجستگی ها بیرون زدگی کمتری دارند . انتخاب اینکه برجستگی زیاد یا کم باشد کاملا سلیقه ای است و بستگی به مهارت هنرمند دارد که بتواند با کمترین ضخامت تیره و روشنی نقاط فرورفته را به نمایش بگذارد.

تاریخچه نقش برجسته

نقش برجسته قدمتی 20000 ساله دارد و استفاده از آن در فرهنگ شرقی و غربی از جمله ایران رایج بوده است و معمولا در بناهای تاریخی و بر روی دیوار های تاریخی قابل مشاهده است. مواد به کار رفته غالبا از یک جنس هستند اما در برخی موارد در صنایع دستی چینی و ژاپنی و هنرهای یونانی از تکنیک منبت کاری و طلاکاری  نیز در نقش برجسته استفاده شده که بسیار محدود و جز موارد استثنا می باشد. یکی از بهترین مواد اولیه برای طرح نقش برجسته خاک رس و چوب است  اما باید بدانیم که پیشینه نقش برجسته به ماقبل تاریخ باز می گردد،  دورانی که کنده کاری و نقش برجسته روی سنگ ها انجام میشد.

تاریخ نقش برجسته در ایران

مطالعه تاریخ پیشینیان نشان می دهد که پادشاهان ایرانی قدرت و دستاوردهای خود را به صورت تصاویر نقش برجسته روی سنگ ها حکاکی می نمودند.  اولین هنرمندان رشته نقش برجسته در غرب ایران از این تکنیک روی سنگ و صخره استفاده می نمودند . اولین نقش برجسته کشف شده در ایران  مربوط به 1000 سال قبل از میلاد در ایلام است.

از جمله آثار به دست آمده از آن زمان کول فرح و اشکفت سلمان در جنوب غربی ایران است.  یکی دیگر از آثار نقش برجسته باشکوه تاریخی کتیبه بیستون می باشد که با خط میخی و به سه زبان فارسی باستان، ایلامی و بابلی حکاکی شده است. کتیبه بیستون تقریبا 500 سال قبل از میلاد در زمان فرمانروایی داریوش بزرگ ساخته شده و نمایانگر قدرت امپراطوری هخامنشی است.

نقش برجسته های به جای مانده در صخره های ایران معمولا بر پایه نظامی بودند و روی کوه هایی که در مسیر کاروان ها بوده اند قابل مشاهده می باشند. در این نقش برجسته ها گاهی شمایل انسانی به صورت اغراق آمیز کنده کاری شده است.  یکی از نقش برجسته های معروف ایرانی یادگار سلسله هخامنشی، نقش رستم است که با گذشت زمان شکوه و جلال خود را از دست نداده و  هنوز بر ستیغ کوه استوار است.

این بنای بی نظیر معماری خاص و شامل چهار آرامگاه داریوش، خشایار شاه، اردشیر اول و داریوش دوم است.یکی دیگر از نقش برجسته های معروف و ماندگار ایران، طاق بستان در کرمانشاه مربوط به دوره سامانی در قرن سوم میلادی می باشد. تصاویر حک شده بر این اثر تاریخی تاج گذاری چند پادشاه آن زمان از جمله خسرو پرویز، اردشیر دوم و شاهپور سوم را نشان می دهد.

انواع نقش برجسته

تکنیک نقش برجسته با توجه به متریال مورد استفاده و جنس زمینه به چند دسته تقسیم می شوند:

1. نقش برجسته روی سنگ (حجاری)
2. نقش برجسته روی چوب(منبت)
3. نقش برجسته با گل رس (سفال)
4. نقش برجسته روی گچ (گچبری)
5. نقش برجسته روی مس و فلزات (قلم زنی)
6. نقش برجسته با مواد ترکیبی (افزایشی)

انواع نقش برجسته سفالی

کم عمق

همانطور که از نام آن پیداست به نقوش کم برجسته گفته می شود. نقش کم عمق نوعی تزئین سطح یا نما می باشد که در آن برجستگی مجسمه بسیار جزئی یا کم عمق می باشد. در این نقوش برجستگی ها جزیی و زمینه مسطح می باشد. نقش برجسته روی سنگ و فلز معمولا جز این دسته می باشند.

عمق زیاد

در این نوع مقدار برجستگی بیشتر است. به گونه ای که  بیش از نیمی از سطح زمینه دارای برآمدگی و تصویر سه بعدی می باشد.

عمقی یا گود

در این سبک، تصاویر باریک و کشیده روی سطح زمینه تخت حکاکی می شوند و در آثار مصر باستان بیشتر دیده می شود.

کاربرد نقش برجسته

در دوران ماقبل تاریخ که نقش برجسته روی سنگ و صخره انجام می شد استفاده از این تکنیک بسیار راحت تر از ساخت مجسمه ی کامل بود . و همچنین از این تکنیک برای حکاکی منظره ها ، صحنه های نبرد ، چهره های مشهور و نامی و همچنین برای معماری بناهای تاریخی استفاده می نمودند.

امروزه طرحهای این طرح ها بر روی اجسام و وسایل مختلف حجاری می شوند که می تواند کنده کاری روی سنگ ، گچبری روی دیوار یا ریخته گری بر روی فلز و منبت روی چوب  باشد.

نقوش برجسته بزرگ بیشتر روی سفال ، برنز و سنگ های مرمری حکاکی می شود اما نقوش برجسته کوچکتر بیشتر روی فلزات، سنگهای قیمتی، عاج، میناکاری و سطوح چوبی انجام می گیرد.

رنگ آمیزی نقش برجسته

در گذشته رنگ آمیزی نقوش برجسته بسیار ساده و معمولا با همان بافت طبیعی سنگ و چوب بوده است.  معمولا رنگ آمیزی و سایه روشن نقوش برجسته می بایستی با برجستگی های عمق و سطحی به نمایش گذاشته شود با این وجود امروزه استفاده از تکنیک پتینه زیبایی این آثار را دو چندان می کند.

سخن پایانی

امروزه یه علت سختی کار حکاکی روی صخره های طبیعی ، هنر نقش برجسته از صخره های بزرگ به سفال و فلزات منتقل شده است و هنرمندان بسیاری از این تکنیک در آثار سه بعدی استفاده می کنند. سفال های کشف شده از تپه های باستانی نمایانگر این است که ایران مهد سفال منقوش می باشد.