سفال زرین فام چیست؟

سفال زرین فام یکی از زیباترین جلوه های فرهنگ و هنر ایران است. آثار زرین فام ساخته شده در ایران نسبت به سایر کشورهای تولید کننده شکوه و عظمت بالاتری داشته و بسیار دیدنی هستند. زرین فام، لایه بسیار نازکی از ذرات مس و نقره با جلای فلزی و طیف رنگی مایل به طلایی می باشد که درخشندگی بالایی داد. وجود نانو ذرات نقره و مسی که در طی عملیات ساخت بر روی سطح سفال باقی می ماند موجب درخشندگی آن می شود. برای ساخت سفال زرین فام فرمول های متعددی ارائه شده است.

تاریخچه سفال زرین فام

قرن‌ها قبل سفالگران ایرانی برای ساخت ظروف سفالی از خاک رس معمولی استفاده می نمودند. این سفالینه‌ها عموما قرمز و نخودی رنگ بوده  و روکشی از لعاب رقیق سفید داشتند که زمینه ای برای شیوه‌های مختلف تزیینی بود. سفال زرین فام اولین بار در حکومت‌های اسلامی مصر در قرن دوم هجری پدیدار شده و پس از مصر در عراق تولید شد. اما این ، با عنوان کاشی زرین فام سیر رشد و تکامل خود را در ایران پیموده و هنرمندان ایرانی در ساخت مدل جدید کاشی و سرامیک زرین فام به درجه ای از تبحر رسیدند که تکنیک ساخت سفال زرین فام ایرانی برای سازندگان سفال در سایر ملل تبدیل به معما گردید.

تکنیک و پیچیدگی فنون ساخت زرین‌فام به گونه ای می باشد که هیچ سفالگر ماهر قرون ‌وسطایی به‌ تنهایی قادر به کشف اسرار این فن نبود. قدیمی‌ترین تزیین زرین‌فام بر روی یک جام شیشه‌ای در فسطاط (قاهره قدیم)  پیدا شده و بر آن نام عبدالصمد بن‌علی دیده می شود. این شخص در سال ۱۵۷ به مدت یک ماه حکمران مصر بوده است. در نیمه‌ی دوم قرن ششم، تولید سفال زرین‌فام در مصر خاتمه یافته و در سوریه و ایران شروع شد. لعاب زرین‌فام اواخر قرن ششم به‌طور ناگهانی در ایران شروع شد که ورود هنرمندان مصری و همچنین شباهت های دقیق برخی از آثار ایرانی و مصری تایید کننده وجود این ارتباط می باشد.

در دوران ایلخانی، تکنیک زرین فام بر روی لعاب بدون اضافه کردن هیچ رنگی استفاده می شد، اما در اواخر قرن هفتم، رنگهای لاجوردی و فیروزه ای به میزان خیلی کم در کاشی ها مورد استفاده قرار گرفت و با نزدیک شدن به قرن هشتم ، رنگ آبی لاجوردی رواج و توسعه بیشتری یافت و تکنیک نقاشی زیر لعاب با استفاده از رنگهای آبی لاجوردی جایگزین نقاشی زرین فام گردید.

تکنیک ساخت کاشی زرین فام

همانطور که می دانیم سفال زرین فام تکنیک ها و فرمول های متعددی برای ساخت دارد و یادگیری این تکنیک تنها توسط هنرمندان و اساتید حرفه ای امکان پذیر است. آثار زرین فام به علت جلا و زیبایی جز اجناس گران قیمت در بازارهای اسلامی حساب می شدند. به این دلیل هنرمندان این تکنیک را در میان اعضای خانواده خود حفظ می کردند و از نسلی به نسل بعد منتقل می نمودند، زیرا چنانچه این اطلاعات از بین می رفت بدست آورن دوباره آن بسیار دشوار و گاهی غیرممکن می بود. تکنیک ساخت زرین فام به مدت چندین سال نزد سفالگران عراقی بود که از منتشر کردن این تکنیک ممانعت می نمودند.

سفال‌های زرین‌فام درگذشته به نام «دو آتشه» معروف بود و محققان اخیرا بر اساس ترجمه عبارت Luster Ware این آثار را زرین‌فام نامیده‌اند. برای ساخت سفال زرین فام ابتدا سفالینه به روش معمولی درکوره  لعاب زده می شود .

هنگامی که لعاب روی آن  سرد شد، اکسید فلزاتی چون نقره و مس را همراه با یک واسطه گلی مانند سیلیس یا اخرای زرد و قرمز ترکیب کرده و با سرکه رقیق می کنند و با مایع به دست آمده روی سطح سفالینه طرح دلخواه را نقاشی می کنند. سپس آن را  برای بار دوم در کوره سفالگری با دمای کمتر قرار می دهند. نکته ای که باید به آن توجه کنیم این است که هوای درون کوره حاوی مونوکسید کربن بوده و مخزن هوای آن محدود باشد.

یعنی در کوره دود ایجاد می کنند تا اکسیژن از اکسید فلزارت مس و نقره جدا شود و فلز خالص روی سفالینه باقی بماند که به این عمل احیاء کردن می گویند. در مرحله آخر با سرد شدن ظرف رنگ اخرا به آرامی از سطح آن کنار می رود و روی لعاب طرحی با درخشش فلز گونه ایجاد می شود. اگر لایه این مواد ترکیبی حاوی ذرات اکسید از ضخامتی کمتر باشد قوس و قزح اتفاق می‌افتد و در سطح لعاب حالت رنگین کمانی ایجاد می شود.

رشد و تکامل تدریجی تکنیک سفال زرین فام در ایران به عنوان هنری برای ساخت کاشی آغاز شد. کاشی‌های زرین فام ایرانی بیشتر به شکل ستاره هشت پر و صلیبی شکل ساخته می شدند و در ترکیب با یکدیگر چیدمان خاصی را ایجاد می نمودند .شکل غالب آنها به صورت«ستاره هشت پر» می باشد.

شهرهای سازنده سفال زرین فام

طبق مطالعات و پژوهش‌های باستان شناسی، مراکز ساخت کاشی‌های زرین فام در ایران شهرهای کاشان، ساوه، سلطانیه، جرجان، آوه و … بودند. کاشی زرین فام از اقصی نقاط ایران یافت شده که مهمترین آنها شهرهای گرگان و کاشان می باشد. نوع کتیبه دار این نوع کاشی ها معمولا در مساجد، مقابر و آرامگاه ها دیده می شود، برخی دیگر که دارای طرح های انسانی می باشند بیشتر در کاخ های ایلخانی یافت شدند که بیانگر جنبه غیرمذهبی این نوع نقش و نگارها می باشند. در بررسی های اخیر باستان شناسان تعدادی کاشی زرین فام از ارگ ایلخانی و امامزاده فضل بن سلیمان شهر آوه از توابع شهرستان ساوه نیز به دست آوردند.

کلام آخر

زرین‌فام هنری کهن در ایران است که رنگ و لعابی زیبا و هنرمندانه به کاشی و سفال ها می‌بخشد. لعاب زرین فام که استاد ابوالقاسم کاشانی آن را دو آتشه می نامید، رایج ترین و معروف ترین تکنیک در تزئینات کاشی بوده است. هنر سفالگری در ابتدا ساده بود اما با گذشت زمان پیشرفت هایی در این زمینه بوجود آمد، اوج این هنر را می توان در ساخت ظروف زرین فام، ظروفی که با درخشندگی و چشم نوازی خاص خود اوج زیبایی را به نگرنده نشان می دهد، دانست.