پیدایش سفال خاکستری به هزاره‌ی دوم قبل از میلاد و به فلات ایران باز می گردد. چون در آن زمان فلزات وجود نداشتند، این روش سفالگری ابداع شد. سفال خاکستری در نیمه دوم هزاره سوم جای سفال قرمر و نخودی منقوش را گرفت. عوامل زیادی از جمله تمدن عصر فلز، جنگ ها، شکل گیری حکومت ها و دگرگونی جوامع بشری در پیدایش آن نقش داشتند اما ، مهم ترین عامل پیدایش سفال خاکستری مهاجرت می باشد.
بسیاری از محققان معتقدند این سفال از طریق اقوامی مانند آریایی‌ها که وارد فلات ایران شده بودند مرسوم شد . سفال های رایج آن زمان هم از جنبه تزیینات ظاهری و هم از لحاظ رنگ زمینه و فن پخت بسیار متفاوت از نمونه های قبل از خود بودند. دانشمند معروف “کلوزیا” بر این باور است که اقوام هند و اروپایی ساکن در منطقه گرگان تکنیک ساخت ظروف خاکستری براق را گسترش دادند، ولی در اوایل هزاره دوم به علت فشار صحرا نشینان این منطقه را ترک نمودند.
آنچه می خوانید:
محل گسترش سفال خاکستری
دشت گرگان محل گسترش سفال خاکستری می باشد. موقعیت جغرافیایی این منطقه دشت گرگان را به محلی برای تلاقی تمدن ها و فرهنگ های مختلف صحرانشینان و استپ ها تبدیل کرد . این مکان همیشه مورد توجه محققان و باستان شناسان بوده است . مطالعات نشان میدهد گسترش سفال خاگستری در این منطقه بسیار سریع اتفاق افتاد به گونه ای که ساخت و تولید سفال قرمز منقوش توسط مردمان ساکن در سه تپه معروف یارم تپه، شاه تپه و تورنگ تپه به یکباره جای خود را به سفال خاکستری داد. سفال خاکستری براق دشت گرگان از طریق تپه حصار وارد فلات ایران شد.
دوره ساخت سفال خاکستری
دوره ساخت سفال خاکستری را به دو مرحله تقسیم می شود:
پیش از مفرغ : از نیمه دوم هزاره دوم آغاز و تا نیمه دوم هزاره سوم ادامه می‌یابد. در این زمان ساخت سفال خاکستری همزمان با سفالهای منقوش و ظروف فلزی گسترش یافت و نمونه های آن را در تپه‌های آنو، حصار، تورنگ تپه، شاه تپه، یارم تپه و… می‌توان مشاهده کرد.
پس از مفرغ: دوره پس از مفرغ که معروف به عصر آهن می باشد از هزاره اول تا عصر هخامنشی را شامل می شود. در این دوره هنر سفال خاکستری جنبه کاربردی داشته و تولید و ساخت ظروف به هنر مجسمه سازی و ساخت حجم‌های تلفیقی و برجسته نزدیک است. به نوعی سفال خاکستری جزء ملزومات روزمره زندگی مردم آن دوره بود. در مکان‌هایی چون، ، قیطریه، پیشوا، املش، گورستان الف سیلک، چندار، پشنه، ، زنجان، قزوین و… این نوع سفال به چشم می خورد.
تفاوت سفال خاکستری عصر مفرغ و عصرآهن
- یکی از مهم ترین تفاوت سفالینه های ساخته شده در عصر مفرغ و عصر آهن نوع تکنیک پخت و معماری کوره می باشد.در عصر آهن معماری کوره ها بسیار تکامل یافت به گونه ای که حرارت 700 درجه ای کوره های عصر مفرغ در عصر آهن به 1000 درجه سانتی گراد ارتقا یافت. این افزایش دما و حرارت کوره ها در عصر آهن باعث افزایش کیفیت پخت سفالینه ها گردید.
- تفاوت دیگر سفال عصر مفرغ و عصر آهن در جنس سفال می باشد.مشاهده عینی نمونه های به جا مانده از عصر مفرغ نشان میدهد که سفال های ساخته شده در این دوران بدنه ای بسیار زمخت و ضخیم تر از سفال خاکستری عصر آهن دارند.
- تفاوت دیگر شکل ظاهری سفال خاکستری می باشد. بر روی سفال خاکستری عصر مفرغ عموما نقوش هندسی، جانوری ، گیاهی و لوله هایی به شکل منقار پرنده دیده می شود. اما اکثر سفالهای خاکستری ساخته شده در عصرآهن در سطح داخلی و خارجی صیقلی شده اند و سطوح آن ها کاملا صاف و براق است. سفالگران عصر آهن به علت رواج فلزات و آهن و تقاضای زیاد ، مانند سفالگران قبل از خود وقت برای تزیین ظروف نداشتند و فقط سطح ظروف را صیقل می دادند. همچین ایجاد طرح بعلاوه(+) و ضدربدر(*) به روش داغدار کردن در زیر این ضروف سفالی دیده می شود.
از ویژگی اصلی سفال خاکستری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد :
- سطح بسیار براق و درخشان
- ظاهری مشابه فلز
- استحکام و استقامت زیاد
- مقاومت در برابر آتش
روش ساخت سفال خاکستری
همان طور که میدانیم آهن در کنار دیگر ترکیبات گل سفال در حرارتهـای بالا از خـود واكنـش نشـان می دهد. درصــد اكســیژن هــوای كــوره، طــول زمــان پخــت و مقــدار حــرارت در ســوختن مــواد كربــن دار موجــود در گل بسیار تاثیر گذارند. در صورتی كــه جریان ورود هــوا بــه درون كــوره و خــروج گازهــای متصاعــد شــده از آن کم و زمـان پخـت كوتـاه یـا درجـۀ حـرارت پاییـن باشـد، تنهـا مـواد كربـندار سـطحی در سـفال میســوزند و مغــز بدنه سفالینه بــه رنــگ خاكســتری تیــره باقــی می ماند.
اگر جریان هوا بــه درون كــوره بــه حداقل برسد، مواد كربندار به صورت زغــال در می آیند و رنــگ سفال شدیدا خاکستری می شود. برای تهیه سفالینه خاکستری ، سفال ها را جهت پخت در کوره میچیدند و هنگام فرآیند پخت به صورت تدریجی دمای کوره را بسیار افزایش می دهند هنگامی که حرارت درون کوره به اوج رسید به یکباره، به وسیله حجــم فشرده ای از علوفه خشک و تر تمامی منافذ را پوشانده و به وسیله گذاشتن موافعی بر روی خروجی دود و ریختن خاک ، کوره در حالت خفگی قرار می گیرد.
این عمل باعث حبس دود بسیار متراکم درون کوره میگردد و در نتیجه، کربن ایجاد شده در کوره به بدنه‌ی سفال‌ها نفوذ می کند و سفال‌ها به به رنگ سیاه در می آیند. این تکنیک بسیار مورد استقبال قرار گرفت؛ اما بعد از عصر آهن، فلزات جای آن را گرفت و صنعت سفال خاکستری منسوخ گردید.
سخن پایانی
همانطور که در بالا اشاره شد سفال خاکستری در ایران اولین بار با ورود آریایی ها به فلات ایران آورده شد. به مروز زمان و با پیشرفت کوره ها تکامل یافت و رواج بیشتری پیدا کرد و در عصر آهن به اوج رسید ولی بعد ها منسوخ شد و فلزات جای آن را گرفتند.
