در این نوشتار قصد داریم تا با هم به دنیای جذاب سرامیک های لعاب دار رنگی سفر کنیم و پرده از راز و رمزهای این رنگهای جذاب برداریم. غیرممکن است که تا به حال میخکوب و محو تماشای طرحهای متنوع و رنگارنگ ظروف لعابدار سرامیکی پشت ویترین مغازه نشده باشید. پس با ما تا پایان این متن همسفر باشید تا شما هم از این سفر کوتاه ولی هیجانانگیز و رنگارنگ لذت ببرید.
بدون تردید سرامیکهای لعابدار رنگی از محبوبترین انواع سرامیکها هستند که دست بر قضا با نقشهای خیرهکننده و جذاب در زمره زیباترین انواع سرامیکها هم قرار دارند. کاربرد عمده این نوع از سرامیکها در ساخت ظروف و دکوراسیونهای زیباست. رنگهای متنوع و زندهای که این سرامیکها را متمایز و ممتاز کرده، حاصل تکنیکهای منحصر به فردیست که در فرآیند تولید آنها به کار گرفته میشود.
آنچه می خوانید:
روش های رنگ آمیزی لعاب سرامیکی
روشهای رنگآمیزی لعاب سرامیک شامل سه دسته کلی هستند:
روش اول، رنگ روی لعاب: دسته اول موسوم به تکنیک رنگ Over glaze یا تکنیک رنگ روی لعاب است که افزودن رنگ به سرامیک در این روش پس از لعابدهی و پخت اولیه صورت میگیرد. بدین ترتیب که در ابتدا پخت سرامیک با لعاب شفاف انجام میشود که به این مرحله پخت اولیه نیز میگویند. در گام بعد، رنگها بر روی لعاب اعمال میگردند و سپس پخت مجدد سرامیک در کوره سفالگری صورت میگیرد تا رنگها به طور کامل بر روی لعاب تثبیت شوند. از جمله مزایای به کارگیری این تکنیک میتوان به امکان استفاده آن در طرحهای پیچیده شامل ریزهکاریهای فراوان، رنگآمیزیهای بسیار زنده، براق و متنوع با جزئیات زیاد در محصول نهایی اشاره کرد. با این حال ممکن است مقاومت رنگ در برابر سایش و خراش چندان چشمگیر و مطلوب نباشد و با گذر زمان از فروع رنگها کاسته شود.
روش دوم، رنگ درون لعاب: در تکنیک رنگ In-glazeیا تکنیک رنگ درون لعاب، رنگها به طور مستقیم در لایه لعاب حل و با دمای بالای 1000 درجه سانتیگراد در کوره تثبیت میشود. این رویکرد سبب میشود رنگ به طور کامل با لعاب ترکیب شود و دوام بیشتری پیدا کند. گفتنی است استفاده از این روش دستیابی به رنگهایی مقاوم و پایدار در برابر سایش و مواد شیمیایی را میسر میکند. استفاده از روش رنگ درون لعاب باعث میشود کیفیت سرامیکها به مرور زمان افت نکند. در تکمیل نکته قبل باید گفت که در این روش به دلیل اینکه رنگها بخشی از لعاب هستند، معمولاً روشن و براق میباشند.
همچنین در صورتی که تمایل به داشتن رنگآمیزی یکنواخت داشته باشید، استفاده از این رویکرد بسیار کارآمد است زیرا لعاب رنگی در این روش به صورت یک ترکیب آماده میشود که در صورت همگن بودن آن میتوان انتظار رسیدن به رنگآمیزی یکنواخت در محصول نهایی را داشت. ناگفته نماند که این روش نیز در کنار مزایای یاد شده، معایب خاص خود را به همراه دارد. از جمله این معایب میتوان به امکان متحمل شدن هزینه بیشتر در صورت استفاده از این روش (رنگ در لعاب) نسبت به روش اول (رنگ روی لعاب) و همچنین اهمیت بالاتر کنترل دقیق دما به منظور حصول رنگهای موردنظر اشاره نمود.
روش سوم، رنگ زیر لعاب: دسته سوم روشها تحت عنوان تکنیک رنگ Under-glaze یا تکنیک رنگ زیر لعاب شهرت یافته است. در این روش، ابتدا طرحها با استفاده از رنگ بر روی بدنه سرامیک خام ترسیم و پس از اعمال لعاب شفاف بر آن، آماده پخت در کوره با دمای بالا میشود. با توجه به اینکه در روش رنگها به طور مستقیم به بدنه سرامیک میچسبند، دقت و جزئیات طرحها بیشتر حفظ میشود. همچنین ثبات رنگی نسبتا بالا و عدم تغییر رنگ در طول فرآیند پخت به طور عام و برای اغلب رنگها، از ویژگیهای ایجاد شده توسط این روش است. با این حال علیرغم مزایای یاد شده، در این روش ممکن است گاهی برخی از رنگها پس از پخت نهایی در دماهای بالا کمی تغییر کنند و البته به دلیل پخت دو مرحلهای نیز عموما به زمان بیشتری نسبت به روش دوم (رنگ درون لعاب) نیاز دارد که از ضعفهای این روش محسوب میشوند.
رنگ پایه گذاری شده چیست؟
رنگهای پایهگذاری شده به رنگهایی گفته میشود که به طور خاص برای استفاده در تکنیکهای مختلف لعابکاری سرامیکها (نظیر روی لعاب، درون لعاب و زیرلعاب) آماده شدهاند تا در فرآیند پخت، نتیجهای با کیفیت بالا و با جزئیات قابل توجه و دقیق ارائه دهند. این آمادهسازی شامل انتخاب و تنظیم ترکیب شیمیایی مناسب برای هر نوع رنگ و هر نوع تکنیک لعابکاری است.
به عنوان مثال برای تهیه رنگهای روی لعاب، لازم است ترکیبها به گونهای تنظیم شوند که رنگ در دماهای پایینتر پایدار بماند و در عین حال به خوبی به سطح لعاب بچسبد. ترکیب این مواد باید به گونهای باشد که رنگ به خوبی روی سطح لعاب پخش شود و پس از پخت نهایی، رنگ در حالت درخشان و پایدار باقی بماند. پایهگذاریهای استفاده شده در رنگهای روی لعاب شامل ترکیبی از رنگدانههای مقاوم به حرارت، چسبهای خاص، روغنها و مواد حامل، مواد فلاکس، مواد افزودنی برای کنترل رئولوژی و ترکیبات پایه شفاف است. ترکیب این مواد در نسبتهای مشخصی با یکدیگر تضمین میکنند که رنگها پس از پخت نهایی، به خوبی به سطح لعاب بچسبند، درخشان و پایدار باشند و جزئیات و دقت طرحها حفظ شود.
پایهگذاریهای استفاده شده برای برای تکنیکهای لعابکاری دیگر (نظیر درون لعاب و زیر لعاب) نیز از موادی با دستهبندیهای تا حدودی مشابه تشکیل شدهاند؛ با این تفاوت که بسته به ویژگیهای مورد انتظار، نوع و درصد مواد مورد اشاره در ترکیبات شیمیایی رنگ موردنیاز برای هر یک نیز متفاوت خواهد بود که این امر نیز به نوبه خود منجر به شکلگیری ویژگیهای متفاوت و منحصر به فردی در هر یک از تکنیکها میشود. به عنوان مثال در بخش پیشین دیدیم که رنگهای درون لعاب به گونهای طراحی شدهاند که با لعاب ترکیب میشوند و پس از پخت، به عنوان بخشی از لعاب نهایی ظاهر میشوند. این رنگها نیاز به پایهگذاریهای خاصی دارند تا در دماهای بالای پخت سرامیک به روش درون لعاب، پایدار باقی بمانند و با لعاب به خوبی ترکیب شوند.
نسبت ترکیب مشخصی از پایهگذاریهای یاد شده (شامل ترکیبی از رنگدانههای مقاوم به حرارت، فلاکسها، چسبها، مواد حامل، پایههای شفاف، و مواد کنترل کننده رئولوژی)، تضمین میکنند که رنگها پس از پخت نهایی به خوبی با لعاب ترکیب شوند، پایدار و درخشان باشند و جزئیات و دقت طرحها حفظ شود. بنابراین تعیین نسبت مناسب ترکیب پایهگذاریها در ایجاد رنگهایی با ویژگیهای مناسب یکی از کلیدیترین راز و رمزهای کیفیت رنگ محصول نهایی است. در روش درونلعاب، این ترکیبها باید به گونهای تنظیم شوند که رنگها در دماهای بالای پخت سرامیک پایدار بمانند و در عین حال به خوبی با لعاب ترکیب شوند. ترکیب این مواد باید به گونهای باشد که رنگها به خوبی روی سطح لعاب پخش شوند و پس از پخت نهایی، رنگها درخشان و پایدار باقی بمانند.
برای تهیه رنگهای زیر لعاب نیز لازم است که ترکیبی از مواد پایهگذاری مورد اشاره به گونهای تنظیم گردد که رنگها در دماهای بالای پخت سرامیک پایدار بمانند و در عین حال جزئیات و دقت طرحها حفظ شود. به علاوه، ترکیب این مواد باید به گونهای باشد که رنگها به خوبی به سطح سرامیک بچسبند و در طول فرآیند پخت تغییری در رنگ یا جزئیات ایجاد نشود.
ترکیبات پایهگذاری از اجزای مختلف با ویژگیهای منحصر به فردی تشکیل شده که هر یک از این مواد، نقش مخصوص به خود را در این ترکیب ایفا میکنند. مثلا رنگدانههای سرامیکی مقاوم در برابر حرارت (Heat-Resistant Ceramic Pigments) باید دارای مقاومت حرارتی بالا باشند تا در فرآیند پخت، رنگ و ویژگیهای خود را حفظ کنند. فلاکسها (Fluxes) به کاهش دمای ذوب رنگها و شکلگیری بهتر فرآیند کمک میکنند. چسبها (Binders) از پراکندگی رنگ در طول فرآیند پخت جلوگیری به عمل میآورند. مواد حامل (Carries) و مواد کنترلکننده رئولوژی (Rheology Modifiers) به تنظیم ویسکوزیته و انتقال و جریان رنگها روی سطح کمک میکنند. پایههای شفاف (Transparent Bases) نیز در راستای درخشان شدن رنگ سرامیک پس از پخت ایفای نقش میکند.
جمع بندی
انتخاب بهترین روش از میان سه تکنیک ذکر شده، بستگی به نیازها و اولویتهای خاص پروژه، چگونگی طراحی و کاربری آن دارد. هر یک از این تکنیکها مزایا و معایب خاص خود را دارند. جدول مقایسهای زیر مزایا و معایب هر یک از روشهای یاد شده را ارائه میدهد:
روش | مزایا | معایب |
روی لعاب (Over glaze) | تنوع رنگ و امکان ایجاد طرحهای با جزئیات فراوان، انعطافپذیری در طراحی و امکان تغییرات جزئی حتی پس از پختاولیه | مقاومت کمتر، امکان عدم تثبیت کامل رنگها به علت دمای پایینتر |
درون لعاب (In glaze) | ترکیب یکنواخت رنگ و لعاب، پخت تکمرحلهای، مقاومت بالا | محدودیت در جزئیات دقیق، پیچیدگی فرآیند |
زیر لعاب (Under glaze) | ثبات رنگ، طرحهای دقیق و با جزئیات بالا، محافظت بهتر در برابر خراش و فرسایش به علت اعمال لعاب شفاف روی رنگها | محدودیت در انتخاب رنگ، زمان پخت نسبتا بالا به علت پخت دو مرحلهای |
بنابراین، انتخاب روش مناسب بستگی به نیازها و اولویتهای خاص پروژه دارد. به عنوان مثال، اگر دقت و جزئیات بالا همراه با مقاومت خوب مد نظر باشد، تکنیک Under-Glaze ممکن است بهترین انتخاب باشد. اگر نیاز به رنگهای براق و یکپارچه با لعاب دارید، تکنیک In-Glaze میتواند مناسبتر باشد و در نهایت، اگر تنوع رنگ و طراحی دکور با جزئیات فراوان را مد نظر دارید، تکنیک Over-Glaze بهترین گزینه برای شماست.
با این حال به عنوان یک توصیه کلی میتوان گفت، برای پروژههای کاربردی و مقاوم، Under-Glaze یا In-Glaze انتخابهای بهتری هستند، در حالی که برای پروژههای هنری و طراحی دکتور که نیاز به تنوع رنگ و جزئیات فراوان دارند، Over-Glaze مناسبتر است.